Bireyler bir ceza davası ile karşı karşıya kaldıkları zaman, devlet mekanizmasıyla yüzleşirler. Polisle, mahkeme sistemiyle, hapis sistemiyle ve yargıyla temasa geçerler. Bir suç işlemekle itham edildikten sonra insanların nasıl bir muamele gördükleri devletin insan haklarına verdiği önemin bir göstergedir. Bu durum itham edilenin siyasal bir tutuklu olduğu ve yetkililerce kişinin kendilerine karşı bir tehdit olduğunu düşündükleri zaman daha da belirgin bir hal alır.

Adalet

Suç işlemiş olan herkesi adalete teslim etmek bütün hükümetlerin görevidir. Fakat insanlar haksız bir şekilde yargılandıkları zaman adalet yerine getirilemez. İnsanlar işkenceye maruz kaldıklarında, yasayı uygulayan görevliler tarafından kötü muamele gördüklerinde, masum bireyler mahkum edildiğinde vya davalar adil olarak görülmüyorsa adalet sistemi bütün saygınlığını kaybeder. İnsanlar yasaya dayanmadan karakollarda, hapishanelerde, mahkemede ve cezaevi hücresinde tutuldukları zaman hükümet, görevlerinde ve sorumluluklarında başarısız olmuş demektir.

İhlal Riski

İnsan haklarının ihlali riski, bir kişiye karşı resmi şüphe uyandığı anda başlar, tutukluluğu, duruşma öncesi gözaltı, duruşması, temyizi ve cezanın uygulanma süresi boyunca devam eder. Uluslararası kamuoyu insanların bu süreçler içerisindeki haklarını belirlemek ve korumak amacıyla bir takım adil yargı standartları belirlemiştir.


Adil bir şekilde yargılanma temel insan hakkıdır. Bu, Uluslararası İnsan Hakları Bildirgesi’nde tanınmış, 1948 yılında dünya hükümetleri tarafından kabul edilmiş, uluslararası insan hakları sisteminin hala önemli parçalarından biri olan ve evrensel olarak uygulanabilir bir prensiptir.


Adil yargılanma hakkı 1948’den bu yana Uluslararası Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi gibi yasal olarak bağlayıcı olan anlaşmalarda, BM ve hükümetlerarası bölgesel yapılarca benimsenen diğer uluslararası ve bölgesel anlaşmalarda ve anlaşma biçiminde olmadan getirilen standartlarda yeniden onaylanmış ve işlenmiştir.

Uluslararası standartlar

Bu insan hakları standartları dünyadaki bütün yasal sistemlere uygulanmaları için kaleme alınmış ve bütün sistemlerin sağlaması gereken asgari garantileri ortaya koyan yasal prosedürlerin çeşitliliği göz önünde bulundurularak belirlenmiştir. Cenevre Kararları silahlı çatışmalar sırasında uyulması gereken asgari davranış kurallarını belirlerken, aynı zamanda adil yargılama için önemli teminatlar getirir.
Bu uluslararası insan hakları standartları devletler tarafından, hükümetlerin suç işlediğinden şüphelendikleri insanlara nasıl muamele edecekleri konusunda toplu bir anlaşmayı temsil eder.

DURUŞMA ÖNCESİ HAKLAR

Bir ceza davası ancak suçlanan kişinin haklarına, davanın işleyişi sırasında saygı gösterildiyse adil olabilir. Davanın görülmesi başlamadan önce bütün insanların sahip oldukları haklar şunlardır:

Özgürlük hakkı

Herkesin kişisel özgürlük hakkı vardır. Tutuklamaya veya gözaltına almaya, sadece bunlar yasalara uygun bir şekilde yapılırsa izin verilebilir. Keyfi olmamalıdır. Tutuklama veya gözaltına alma sadece yasa tarafından yetkilendirilmiş görevliler tarafından gerçekleştirilebilir. Normal olarak, yasadışı bir suçla itham edilen kişi, duruşma öncesi gözaltında tutulmamalıdır.

Tutulan kişinin bilgilendirilme hakkı

Tutuklanan veya gözaltına alınan birisine derhal tutuklanışının veya alıkonulmasının nedenleri ve avukat isteme hakkını da içeren hakları, bildirilmelidir. Gecikmesiz olarak kendilerine yapılan suçlamalar hakkında bilgi edinmeleri sağlanmalıdır. Bu bilgi kişiye tutuklamanın veya gözaltına almanın haksızlığına karşı mücadele etme olanağını verir ve eğer suçlanmışsa savunmalarını hazırlamaya başlamalarını sağlar.

Duruşma öncesi hukuki yardım alma hakkı

Gözaltında bulunan veya muhtemel bir adli suçlama ile karşı karşıya olan herkesin haklarını koruması ve savunmalarına yardımcı olması için istedikleri bir avukatın yardımını alma hakkı vardır. Kişinin bir avukatı veya avukat tutmak için maddi gücü yoksa, adaletin selameti gereken her durumda, yetkin bir avukat parasız olarak kendilerine atanmalıdır. Kişilere avukatlarıyla görüşmek için yeterli zaman verilmeli ve özel görüşmelerini sağlayacak koşular yaratılmalıdır. Zaman kaybetmeden bir avukata ulaşılabilmelidir.

Tutulan kişilerin dış dünyaya ulaşma hakkı

Gözaltında tutulan insanlar ailelerine, doktorlara, adli yetkililere, tutuklu eğer yabancı uyruklu ise, konsolosluk yetkililerine veya ilgili uluslararası örgüte ulaşma halkına sahiptir. Dışarıdaki hayata ulaşma hakkı, gözaltında kaybolma, işkence, kötü muamele gibi insan hakları ihlallerine karşı gerekli bir güvencedir ve adil bir yargılanma elde edebilme süreci için hayati önem taşır.

Derhal bir yargıç veya bir başka yargısal görevli önüne çıkarılma hakkı

Özgürlüğünden mahrum bırakılan herkes ivedilikle bir yargıcın veya diğer adli makamların önüne çıkarılmalıdır ki hakları korunabilsin.

Tutulmanın hukukiliğine itiraz hakkı

Özgürlüğünden mahrum bırakılan herkes tutukluluk durumunun yasaya uygunluğunu bir mahkeme önünde sorgulama ve buna itiraz etme hakkı taşır. Ayrıca tutukluluk durumunun düzenli olarak gözden geçirilmesi hakkına da sahiptir.

Makul bir sürede yargılanma ya da salıverilme hakkı

Gözaltında tutulan bir kişi makul bir süre içinde mahkemeye çıkarılmazsa, mahkemeyi beklemek üzere tutukluluk hallerinin son verilmesi hakkına sahiptir.

Savunma hazırlamak için yeterli zaman ve imkanların tanınması hakkı

Savunma hakkının gerçek anlamda yerine gelmesini sağlamak için, cezai, bir durumla suçlanan kişilerin veya varsa avukatlarının, savunmayı hazırlayabilecek yeterli zaman ve imkanlara sahip olmaları gerekir.

SORGULANMA SIRASINDAKİ HAKLAR

Suçu ispatlanana kadar herkesin masum olduğu prensibi, işkence ve kötü muameleye karşı getirilen yasaklar, insanları kendi aleyhlerinde ifade vermeye zorlamaya karşı getirilen yasaklar, sessiz kalma hakkı ve bir avukata ulaşabilme hakkı sorgulanma aşamasında kişileri koruyan haklar arasındadır. Sorgulama aşamasında kişiyi koruyan bazı ilave haklar da vardır; bir avukatın sorgulama aşamasında hazır bulunması gibi.

İnsani koşullarda tutulma ve tutulma sırasında işkence görmeme hakkı

Tutukluluk koşulları tutuklu kişinin davaya hazırlanmasında engel oluşturuyorsa veya tutuklu işkence ve kötü muameleye maruz kalıyorsa, adil yargılanma hakkı yerine getirilemez.

YARGILAMA AŞAMASINDAKİ HAKLAR

Mahkeme ve hukuk önünde eşitlik hakkı

Yargılanma aşamasında eşitlik kavramı, ayrımcılık yapan yasaların yasaklanmasını, mahkemelere eşit bir şekilde ulaşım hakkını ve mahkemeler tarafından eşit muamele görme hakkını kapsar.

Hukuken kurulmuş yetkili, bağımsız ve tarafsız bir yargı yerinde yargılanma hakkı

Bir davada hüküm verme sorululuğuyla görevlendirilmiş mahkemelerin yasayla kurulmuş, yetkili, bağımsız ve tarafsız olması gereklidir.

Adil muhakeme hakkı

Adil bir duruşma hakkı, adil yargılanma kavramının vazgeçilemez bir parçasıdır ve suçu ispatlanana kadar herkesin masum olduğu prensibi, kişinin kendini savunma hakkı, tanık çağırma veya tanıkları tetkik etme hakkı gibi bir dizi somut hak tarafından açıkça belirtilmiştir. Bununla beraber, adil bir duruşma hakkı bireysel garantilerin toplamından daha geniş bir kavramdır ve davanın tüm hal ve gidişatına bağlıdır.

Aleni muhakeme hakkı

Halka açık bir dava talep etme hakkı yargılama aşamasının adilliğini ve bağımsızlığını koruma altına alır ve halkın adalet sistemine duyduğu güveni sağlamlaştırır. Dar anlamda tanımlanmış durumlar dışında kalan davaların ve hükümlerin halka açık olması gerekir.

Suçsuzluk karinesi

Yasaları çiğnemekle suçlanan herkes yasalara uygun adil bir yargıla sonucunda suçlu bulunana kadar masum olarak kabul edilme hakkına sahiptir.

Suçu ikrara ve kendi aleyhine tanıklığa zorlanmama hakkı

Suçsuzluk karinesi uyarınca yasaları çiğnemekle suçlanan hiç kimse suçunu itiraf etme veya kendi aleyhinde ifade vermeye zorlanamaz.

İşkence ya da zor yöntemleriyle elde edilen kanıtların dosyadan çıkarılması

İşkence veya diğer baskılar sonucu elde edilen deliller, suçlu tarafından yapılan itiraflar dahil olmak üzere, mahkemeler tarafından geçersiz kılınmalıdır.

Ceza yasalarının geriye yürümezliği ve çifte yargılama yasağı

Hiç kimse işlendiği zaman bir suç oluşturmayan bir cürüm veya ihmalden dolayı sonradan kovuşturma altına alınamaz ve hiç kimse aynı suçtan iki kere yargılanıp hüküm giyemez.

Yersiz gecikme olmadan yargılanma hakkı

Yasaları ihlal etmekle suçlanan herkesin yasaya aykırı bir gecikmeye maruz kalmadan yargılanma hakkı vardır. Makul bir yargılama süresinin uzunluğu davanın şartlarına bağlıdır.

Kendini savunma hakkı

Yasaları ihlal etmekle suçlanan herkesin kendini savunma hakkı vardır; bu haklarını ya doğrudan kendi savunmalarını yaparak ya da avukat aracılığıyla kullanırlar. Kendi seçtikleri ya da adalete hizmet etme adına onlara atanan bir avukatın yardımını alma hakkına sahiptirler. Avukat ücretini ödeyecek durumları yoksa bu avukat ücretsiz olarak atanır. Avukatlarıyla özel görüşme yapma hakkına sahiptirler.

Duruşmalarda hazır bulunma hakkı

Yasaları ihlal etmekle suçlanan herkesin iddia makamını dinleyebilmek ve savunmalarını yapabilmek amacıyla kendi davalarına katılma hakkı vardır.

Tanık dinletme ve sorgulama hakkı

Yasaları ihlal etmekle suçlanan herkesin kendi tarafı için tanık çağırma ve kendine karşı getirilen tanıkları inceleme veya inceletme hakkına sahiptir.

Çevirmen ve çeviri hakkı

Yasaları ihlal etmekle suçlanan herkesin davanın görüldüğü mahkemedeki dili anlamıyor veya konuşmuyorlarsa yetkili bir tercümanın ücretsiz yardımını almaya hakkı vardır. Aynı zamanda belgelerin tercüme edilmesini de isteyebilirler.

Makul bir sürede aleni, gerekçeli karar hakkı

Hükümler, istisnai durumlar hariç, kamuya açık bir şekilde verilmelidir. Bir mahkeme tarafından yargılanan herkesin kendisi hakkında verilen hükmün nedenlerini öğrenme ve sadece celselere katılan karar vericiler tarafından yargılanma hakkı vardır.

Kanundışı cezaya uğramama hakkı

Cezalara sadece adil bir yargılama süreci sonunda suçlu olarak hüküm giymiş insanlara uygulanabilir. Cezai müeyyideler suçla orantılı olmalı ve uluslararası standartları çiğnememelidir.

Temyiz hakkı

Adli bir suçtan dolayı hüküm giymiş herkesin mahkumiyet kararının bir üst mahkeme tarafından gözden geçirilmesini talep etme hakkı vardır.




Not:Türkiye'de Adil Yargılanma Hakkı 1982 Anayasasında 2001 yılı değişiklikleri sonucunda "Herkes adil yargılanma hakkına sahiptir."(madde 36) ibaresi eklenmesiyle yer almıştır...