BİLGE İNSAN ULUĞ BEY
ALPEREN GÜRBÜZER



Timur’un belki de hayatta aldığı en büyük müjde idi. Allah sanki Mardin’i kuşatmasına karşılık ona bir ikram lütfetmiş. Kızından nur topu gibi bir oğul doğmuştu çünkü. Derhal Kızı Gevher şad hanımdan alınarak sarayda iyi bir eğitimden geçmek üzere babaannesine emanet edilir.
Yolculuk denince sadece hep büyükler akla gelir, oysa o daha üç yaşındayken dedesi Timur’la birlikte Hindistan yollarına revan olur. Yine de ona herhangi bir zarar gelmemesi için olsa gerek Semerkand’a götürülmesi talimatı verilir, öyle de yapılır. Semerkand öteden beri Timur’un gönül verdiği bir şehir, belli ki torununu oraya konuşlandırmakla ulema elinde yetiştirilmesi düşünülmüş. O çocuk yaşta ulemanın da dikkatini çekmeyi başarırda, nasıl mı? Kur’an’ı çocuk yaşta bir anda hıfzedecek kadar zeki olduğunu ispatlamakla. Bu durum onun ileride büyük bir insan olacağını gösteriyordu zaten.
Tüm bu özelliklere sahip bir insanın kim olduğunu tahmin etmişsinizdir, elbette ki bu bilge insan Uluğ Beyden başkası değildi. Çünkü Timur deyince Uluğ Bey, Uluğ Bey deyince Timur akla gelir. O, Semerkand’ın yani devrin gözde âlimlerinden Bursalı Kadı Zade-i Rumi gibi büyük bir ulemadan matematik ve astronomi dersleri de almayı da ihmal etmez. Semerkand ilim tahsili için ilk duraktır ona. Dokuz yaşına ayak bastığında Karbağ’a, Merağa ve oradan da ta Erzurum’a kadar uzanmış ilim için. Ne var ki dedesi Timur’un Otrar’da vefat etmesi üzerine ilk durağına tekrar rücu etmiş, yani Semerkand’a döner tekrardan.
Semerkand Timur’a hayatı boyunca gözbebeği olmuştu, gözbebeği olmanın ötesinde bu ilim yuvasını başkentte yapmıştı. Fakat Uluğ Bey’in babasının vefatıyla tahta geçen Şahrurla birlikte başkent el değiştirecektir, yeni başkent artık bundan böyle Herat’tır. Semerkand buna rağmen öksüz kalmamıştır Şahrur bu şehrin yönetimini oğlu Mirza Muhammed Taragay’a, yani diğer adıyla müsemma Uluğ Bey’e teslim edilir.
Yukarda da bahsetmiştik ya, Timur ve Uluğ Bey iki sevdalı, ikisi de Semerkand aşığı, Uluğ Bey de tıpkı dedesi Timur gibi, ölünceye kadar Semerkand’dan ayrılmayacaktır. Öyle bir sevda ki buranın yönetimini alır almaz şehrin maddi ve manevi çehresini baştanbaşa inşa ederek yeni bir anlam katacaktır.
Bu şehrin temelinde kök Timur’sa, gövdede Uluğ Beydir. Onun döneminde kardeşi
Baysungurla birlikte Semerkand’a hayat veren birçok eserlere imza atılacaktır, sadece Semerkand mı? Elbetteki hayır, bu inşa faaliyetinden Herat ve Şiraz’da bundan nasiplenecektir elbette.
Derler ya gerçek önder o dur ki kendinden üstün evlat yetiştire. Aynen öyle de Uluğ Bey de dedesinin izi üzerine iz sürüp Timur’u aratmayacak kadar sırasıyla Bağ-ı meydan, Registanda adını taşıyan bugünkü Medrese, hakeza yine bağ-ı meydanda dillere destan o ünlü rasathane gibi nice eserleri ardından miras bırakarak yeni nesle armağan edecektir. Hâsılı, günümüze kadar adından söz ettirecek dev eserlerde onun mührü, çünkü bu eserlerde onun göz nuru ve el emeği vardır.
Semerkand Rasathanesi yapımında en büyük destekçisi hocası, yani Diyar-ı Rum’dan(Anadolu) olan Bursalı Kadizade-i Rumi lakaplı Selahaddin Musa ile Giyaseddin Çemşiddir. Eserin tamamlanmış halini hem Giyaseddin Çemşid, hem de Kadizade-i Rumi görmeseler de onlar kabirlerinde rahat uyuyacaklardır elbet. Çünkü medresenin tamamlanması kendi dizinin dibinde yetiştirdikleri Ali Kuşçuya nasip olacaktır. Uluğ Bey etrafında birçok âlim olmasına rağmen Ali Kuşçunun yeri bambaşkaydı. Öyle ki onun yıldızlarla ilgili araştırmalarını eserine alarak dört başlıklı makalesini risale olarak neşredecektir.

Şahruh iyiki de Semerkand’ın yönetimini Uluğ Bey’e teslim etmiş. Çünkü Semerkand bu denli zirveye çıktığını tarihler kaydedememişti, onunla Semerkand kemale erdi. Ne var ki her yükselişin bir düşüşü var derler ya, bu yazgı Semerkand içinde geçerli idi, tıpkı insanlar doğar, büyür ve ölür ya onun gibi bir şey. Nitekim Şahruh’un ölümünü müteakip koskoca imparatorluğun tek emanetçisi ister istemez Uluğ Bey’e geçer. Geçmesine geçer, ama kıskançlık, özellikle yeğenleri ve çocukları arasında ki iç çekişmeler, derken bu taht kavgalarına oğlu Abdüllatif’de dâhil olur. Böylece baba oğul arasındaki zıtlaşmanın ardından birbirleriyle olan Dimeşk’te ki savaş Uluğ Bey’in yenilgisiyle noktalanacaktır. Baba adeta esir muamelesi görür, üstelik oğluna güvenip Semerkand’a kadar gelir ve burada oğlunun kiraladığı Abbas denen bir adam tarafından acımasızca katledilerek öldürülecektir de.
Bilge (âlimin) insanın göçü âlemin göçü hadisi şerifleri aklımıza takılır bu arada. Gerçektende Semerkand bu noktada öksüzdür, çünkü o bilge insan Uluğ Bey artık yok, hunharca hayatına kıyılmıştır zira. Oysaki bağrına saplanan hançer aslında onun şahsında Semerkanda saplanmıştır.
Velhasıl; Semerkand mazide ki o muhteşem günlerine dönüşü bekliyor, yeni bilge Uluğ Beylerin çıkacağı güne kadar, yine de Semerkand bizim biricik gözbebeğimiz olmaya devam edecektir, bu böyle biline.
Vesselam.