İç Salgı Bezleri


Salgıladıkları hormonları, “hedef organ”lara taşıyacak olan kana veren, kanalsız bezler. Dış salgı bezleri dediğimiz salgı organları ise, bir kanal vâsıtasıyla ifrâzâtlarını bir vücut kısmına iletirler. Meselâ karaciğerin dış salgısı olan safra ince barsağa dökülür. Pankreasın hem dış, hem de iç salgısı vardır.

Hormonların pek çoğu kanda belli protein moleküllerine bağlanırlar. Bu iş, onları hedef organlara varıncaya kadar tahrip edilmekten korur ve kanda etkili yoğunluğa varmalarını sağlar. Uzun süreli kan konsantrasyonlarının sağlanması, büyüme, cinsî faaliyet, emzirme, metabolik işlemler açısından lüzumludur. İç salgı bezlerinin çalışmaları birbiriyle yakından alâkalı ve birbirine bağımlıdır; hiçbir hormon diğerlerinden bağımsız olarak salgılanamaz. Bir iç salgı bezinin çıkarılması veya çalışmasındaki aksama diğer hormanları da etkiler ve hedef organlarda tesir azalması yâhut artmasına sebeb olur.

Endokrin (iç salgı) sistem ve sinir sistemi kollektif bir çalışma gösterirler ve bu sebeple çoğu zaman nöroendokrin sistem olarak zikredilirler. Hormonlar sinir sistemini etkileyerek çeşitli faâliyetleri ortaya çıkarabildiği gibi, sinirler iç salgı bezlerine tesir ederek hormon salgısında değişimlere sebep olabilirler. Belli sinir hücreleri “nörohormon” denilen maddeleri kana vererek hem çeşitli organlar hem de salgı bezleri üzerinde tesirli olurlar.

Omurgalılarda iç salgı bezleri sisteminin idâre merkezi beyin tabanında “Türk eğeri”(Sella Turcica) denilen kemik boşlukta bulunan Hipofiz bezidir. Organlarda direkt tesirli olan büyüme hormonu hipofizden salgılanır. Bundan gayrı diğer iç salgı bezlerine tesir ederek salgı yaptıran “tropik hormonlar” hipofizden salgılanır. Bunların hepsi hipofiz ön lobundan (parçasından) salgılanır. Hipofiz orta lobundan ise “melanofor-uyarıcı hormon” denilen ve vücuttaki pigment (boya) hücrelerine tesir eden hormon salgılanır. Hipofiz arka lobu bir salgı bezi olmayıp, beyin hücrelerinin uzantılarından meydana gelir. Bu hücrelerde de hormon salgısı (nörohormonlar) yapılır. Arka lobdan salgılanan iki nörohormon “vasopressin” (antidüretik hormon) ve “oksitosin”dir. Oksitosin doğumda rahmin kasılmasını sağlarken, vasopressin idrar miktarını azaltmakla görevlidir. Eksikliğinde şekersiz şeker hastalığı ortaya çıkar.

Hipofiz her ne kadar “iç salgı orkestrasının şefi” olarak kabul edilirse de tam bağımsız olduğu söylenemez. Onun üzerindeki merkez, beynin hipotalamus bölümüdür. Hipotalamustan salgılatıcı faktörler (releasing factor) salgılanır. Salgılatıcı faktörler hipofiz-hipotalamus damar sistemi ile kan dolaşımına katılmadan hipofize gelirler ve tesirli olurlar. O hâlde bir hormonun salgılanma zamânı hipotalamusta başlar. Buranın salgılatıcı tropik hormonlar, iç salgı bezlerinden hormon salgısını uyarır ve böylece o hormonun kan seviyesi artar. Artmış ve normal sınırlarını aşmış bir hormon seviyesi hipotalamusa negatif tesirle, salgılatıcı hormon seviyesini düşürür. Buna “negatif geri besleme” (negative feed-back) işlemi adı verilir.

Her hormon salgılayan iç salgı bezinin özellikleri ve önemi kendi konusunda anlatılmıştır. Bunlar hipofiz, tiroid, paratiroid, pankreas, testis, yumurtalıklar, böbreküstü bezleri olarak sayılabilir.

(alıntı)