Dersim sonuçtur. Başlangıcı Koçkiri İsyanı’dır.
Tarih, 1 Ekim 1920…
Ayaklanma Koçkiri aşireti lideri Alişir’in Kemah köylerini basmasıyla başladı.
15 Kasım’da Hozat’ta bazı Kürt aşiretleri toplantı yaparak, üç ay önce imzalanan Sevr Antlaşması’na dayanarak Ankara’dan özerklik istedi.
İki gün sonra bu muhtıra Ankara’daki Büyük Millet Meclisi’nin gündemine geldi. İçişleri Bakanı Dr. Adnan (Adıvar), Dersim’de önemsiz bir şakilik/eşkıyalık olayı olduğunu söyledi. Özerklik reddedildi.
Kabinenin liberal isimlerinden Dr. Adnan Bey yanılıyordu. Ayaklanma büyüyordu. İsyancılar, Koçkiri’de (Zara) Miralay Halis Bey komutasındaki kuvvetleri etkisiz hale getirdi. Kemah’ı basarak kaymakamı ve jandarma komutanını esir aldı.
9 Aralık’ta merkezi Sivas’ta olan Üçüncü Kolordu Komutanlığı lağvedildi ve yerine Amasya’da Merkez Ordusu kuruldu. Komutanlığına ise eski 17’inci Kolordu Komutanı Nurettin Paşa atandı.
Nurettin Paşa ayaklanmayı bastırmakla görevlendirildi.
Paşa ilk iş olarak isyancı aşiretlere “Nasihat Heyeti” gönderdi.
Heyet Başkanı Temyiz Mahkemesi Üyesi Şefik Bey, isyancılardan Haydar Bey’in evinde toplantı yaptı; ayaklanmanın durdurulmasını istedi; bazı aşiretler toplantıyı terk etti.
Kasım oğlu Munzur komutasındaki 300 kişilik isyancı birliği Erzincan’a saldırdı.
Bu arada bir başka saldırgan grup Divriği kaymakamı ve yanındaki jandarmaları esir aldı.
İsyancı Kürt aşiretleri tekrar Ankara’ya başvurarak, özerklik tanınmazsa, Dersim’den başka, Erzincan, Van, Diyarbakır, Erzurum’a kadar ayaklanmanın yayılacağı tehdidinde bulundu.
Ankara yine reddetti.
Ve tarih 3 Mart 1921…
Nurettin Paşa 3 bin 161 askeriyle isyanı bastırmak için sefere çıktı. Dört gün sonra Refahiye’de çarpışmalar başladı. Dört ay süren çatışmalarda iki taraftan bine yakın insan öldü ve bir o kadarı da yaralandı. Köyler yakılıp yıkıldı.
İsyan 17 Haziran 1921 tarihinde bastırıldı.
Bastırıldı ama mesele kapanmadı! Bu “meselenin” ne olduğu yazacağım.
Ancak…
Bir notum var: Koçkiri İsyanı’yla ilgili yazdığım bu bilgileri birçok yerde okuyabilirsiniz. Hatta sanıyorum çoğunuz biliyorsunuzdur.
Ama… Tarihi salt bu bilgileri alt alta koyarak yazıp, anlatamazsınız.
Tarihsel olayları, yaşadığı dönemden koparıp anlatırsanız hatalı sonuçlara varırsınız.
Gelin, Koçkiri isyanının olduğu o dönemde Anadolu’da neler olduğuna kısa bir göz atalım…

İSYAN DÖNEMİNİN ANADOLU KRONOLOJİSİ

1 Ekim… Koçkiri isyanının başladığında Türkiye topraklarında 200 bin kişilik istila ordusu var.
2 Ekim… Vahdettin-Damat Ferid ikilisinin milli güçleri yok etmesi için kurdurduğu Kuvayı İnzibatiye yenilmişken; Düzce- Adapazarı (Anzavur) Yozgat (Çapanoğlu) gibi isyanlar bastırılmışken; Konya’da Delibaş Mehmed ayaklandı. Aynı gün, 22 Haziran’dan beri Anadolu içlerine doğru ilerleyen, Doğu Trakya’yı işgal eden Yunanlılar İznik’i aldı.
7 Ekim… Ankara Hükümeti Ermeni sorununun barışçıl yollarla çözümünün mümkün olmadığı gerekçesiyle Kars üzerine askeri harekat girişimine karar verdi. Kazım (Karabekir) Paşa Sarıkamış’tan hareket etti.
11 Ekim… İki gün devam eden şiddetli çarpışmalar sonucu Fransızlar Kovancıbaşı Savaşı’nı kaybetti ve Osmaniye- Toprakkale’den Adana yönüne çekildi.
22 Ekim… Fransızlar Antep’i bombalamaya devam etti. Antep direndi. Şehirde açlık vardı; kadınlar hayvan leşlerini bölüşüp yemek yapıyordu.
26 Kasım… Kanlı çarpışmalar sonucu Fransızlar Nizip’i aldı.
3 Aralık… Aylardır maaş alamayan Ankara’daki öğretmenler, Öğretmen Okulu’nda toplanarak boykot kararı aldı.
21 Aralık… İstanbul’daki Rumlar’ın kurduğu Müdafaa Cemiyeti bir bildiri yayınlayarak Rumlar’ın vekaletini istedi.
25 Aralık.. Ankara Meclisi, Ermeni kıyımı iddiasıyla idam edilen Bayburt eski Kaymakamı Nusret Bey’in ailesine maaş bağlanması kararı aldı.
29 Aralık… Düzenli Ordu’ya katılmak istemeyen Çerkes Ethem güçleriyle çatışmalar başladı. Ethem güçleri Gediz’e çekildi.

YIL: 1921

7 Ocak… Batı Cephesi birlikleri Çerkez Ethem’le savaşıyor. Yunanlılar Yenişehir-Bilecik’ten Eskişehir’e doğru ilerliyor.
8 Ocak… Çerkez Ethem bin kişilik askeriyle Kütahya’ya girdi.
10 Ocak.. Birinci İnönü Savaşı başladı. Türklerin 8.500 Yunanlıların 15.816 askeri var.
20 Ocak… Türkiye’nin ilk anayasası meclisten geçti.
22 Ocak… Çerkez Ethem yenildi; 700 askeriyle Yunanlılara sığındı.
29 Ocak… Mustafa Kemal mecliste yaptığı konuşmada, “emperyalistler, milletimizi bağımsızlıktan anlamaz bir hayvan sürüsü olarak görüyor. Böyle olmadığını bir yıldır ispat ediyoruz” dedi.
8 Şubat... Urfa ve Maraş’tan sonra Antep de düştü. Antepliler, 11 ay 8 günlük direniş sonucunda 6.317 şehit verdi.
7 Mart… İngilizler, Ankara’nın elindeki 21 esir İngiliz’e karşılık Malta’daki bazı esir Türkler’in serbest bırakılacağını söyledi. Ankara Malta’daki tüm Türk esirlerin bırakılmasını istedi.
10 Mart… Londra Konferansı’nda Koçkiri isyanı gündeme geldi. Ahmet Muhtar Bey, “Kürdistan meselesi yok, Türkiye meselesi vardır. Türkler Kürtler kardeştir” dedi.
25 Mart… Rum çeteler Sapanca’da 325 ev, 170 dükkan 17 değirmeni yaktı. 24 Türk’ü şehit ettiler.
27 Mart… İkinci İnönü Savaşı başladı. Bursa, Adapazarı, Sakarya, Söğüt, Afyon, Nazilli, Ayvalık Uşak vd oluk oluk kan akıyor…
3 Nisan… İnönü Savaşı’nda 156 subay, 4.790 er şehit oldu. En tehlikeli görevi yüklenen 4’üncü Tümen’in şehitleri Metristepe’de koyun koyuna gömüldü. Komutan Nazım Bey mezar başında, “istediğinizi yerine getireceğiz, vatanı behemahal (mutlaka) kurtaracağız, manevi huzurunuzda yemin ediyoruz” dedi. Askerler hep birlikte “yemin ediyoruz” diye bağırdı.
8 Nisan… Yunanlılar Bilecik’te 1.618 evi yaktı.
15 Nisan… Ayasofya Camii’nde İnönü şehitleri için mevlit okutuldu.
16 Nisan… Yunanlılar Gemlik’i yaktı.
5 Mayıs… Kastamonu’ya bağlı Akaya bucağı gençleri, davul zurna eşliğinde askerlik yoklamasına gitti. Önlerinde, “Alnı açık ve temiz yürekli Akkaya’nın 316 tevellütlü efradı” yazılı kırmızı pankart vardı.
10 Mayıs… Albay Dibufer komutasındaki Fransızlar Hatay’a saldırdı. Saldırı püskürtüldü.
11 Mayıs… İstanbul’da İngiliz Yüksek Komiseri Sir H. Rumbold, Dışişleri Bakanı Curzon’a Mustafa Kemal’e karşı Kürtleri kullanma planı hakkında rapor gönderdi. Damad Ferid de 20 Temmuz 1920’de İngilizlere, Mustafa Kemal’e karşı Kürtleri kullanmayı önermişti!
12 Mayıs… Uluslararası Kızılhaç temsilcisi İsviçreli Maurice Gehri Yunan zulüm ve yağmalarını araştırmak için Gemlik’e geldi. Raporunda 16 köyün yakıldığını ve 6 bin Türk’ün öldürüldüğünü yazdı.
6 Haziran… Talat Paşa’nın katili Ermeni terörist Berlin’de yargılandığı mahkemede beraat ettirildi.
11 Haziran… Kral Konstantin Yunanlıların üçüncü büyük saldırısı öncesi askerlerine moral vermek İzmir’e gitmek için yola çıktı. Kral Atina’dan “İstanbul’a… İstanbul’a” sloganıyla uğurlandı.
16 Haziran… Pontus çetelerinin baskınlarından bıkan Samsunlular kendilerini korumak için silahlanıp askeri talime başladı.
Ve 17 Haziran’da Koçkiri isyanı bu şartlar altında bastırıldı…