|
|
Kaynak beyaztarih.com
Emir Timur: Bozkır'ın Altın Çocuğu
Timur İmparatorluğu Fars ve İslam unsurları ile Türk-Moğol devlet ve askeri unsurlarını bünyesinde barındıran ve soyu Türk-Moğol boylarından biri olan Barlaslar'a dayanan Çağatay Emiri Timur tarafından kurulmuş Türk-Moğol devletidir. Timur İmparatorluğu Hunlar, Göktürkler, Uygurlar, Karahanlılar, Gazneliler, Selçuklular ve Harezmşahlar’ın yıkılmasından sonra Türklerin Türkistan’da kurduğu en büyük devlettir Türkistan ve Horasan, İslam mimarisinde en parlak dönemini yaşamıştır. 15. yüzyılın sonlarından itibaren Türkistan, Harezm, Kırım, Kazan ve Azerbaycan'da Çağatay Türkçesi yüksek bir kültür dili haline gelmiştir. Dinin, ilim ve sanatın koruyucusu Timur; Türkistan’da Türkçenin, Türk sanat ve kültürünün Fars kültürünün baskısı altında yok olup gitmesini önlemiş ve öne geçmesini sağlamıştır
Türk edebiyatı gelişmiş, sanat, bilim ve edebiyat dünyası Timurla Rönesans’ını yaşamıştır.
Timur, Büyük Timur İmparatorluğu'nun kurucusudur. Tarihin gördüğü en büyük askeri ve siyasi dehadır Timur, sağ ayağı aksak kalınca kendisine*Farsça*Timurlenk,*Türkçe ise*Aksak Timur*denilmiştir. 1370'ten itibaren düzenlediği seferlerle Harezm Kıpçak,* İran,*Irak,* Suriye*ve* Hindistan topraklarına hakim olup 1402 Ankara Savaşı'nda*Yıldırım Bayezid'i mağlup etti. Seferlerinin en kanlısı ve uzunu Batı Asya'daki seferlerdir. Birincisi üç, ikincisi beş üçüncüsü yedi sene sürmüştür. Seferleri ele geçirdiği şehirlerin bazılarını yakıp yıkmış kellelerden kuleler yapmıştır. Kan dökücülüğü ve tahripkarlığına rağmen*Semerkant'ın imarına çok önem vermiş âlimlerin*incitilmesine müsade etmemiştir.
Seferlerinin çoğunu Türk-İslam ülkelerine yönelttiği için eleştirilmiş Orta Asya*göçebelerinin İslamlaşmasında*büyük rolü olmuştur. Timur'un devletindr, Türk Moğol ve İslam medeniyeti iç içedir Müslüman*olmasının yanı sıra eski*Türk-Moğol*geleneklerini yaşatmış ve*Cengiz Han*yasasına çok önem vermiştir. Kimi tarihçilere*göre Timur için*yasa*şeriattan*öncedir . Cengiz Han ile akrabalığa önem veren Timur, Cengiz Han soyundan Kazan Han'ın kızı Saray Mülk Hanımı nikahına alarak damat Küregen*lakabına hak kazanmıştır. Cengiz Han'ın soyundan gelmediği için "Han" unvanı yerine "Emir" unvanını kullanmış ve ölünceye kadar kukla dahi olsa, Cengiz Han soyundan birini*Han*olarak yanında taşımıştır.
Timur,*Maveraünnehir’de Özbekistan'da* Semerkand’la*Belh*arasında Şehri şebz sınırları Keş şehri Hoca Ilgar köyünde dünyaya geldi. doğum tarihi 9 Nisan 1336 Salı,*Oniki Hayvanlı Türk Takvimi'nde göre Sıçan Yılı olarak verilir. efsanede, avucunda pıhtılaşmış kan ve ihtiyar adamın saçları gibi beyaz saçlarla doğmuştur. Avucunda kan ile doğması zamanın hakimi sahip kıranlık alameti olmakla beraber çok kan dökeceği biçiminde yorumlanmıştır. Timur sahip kıran unvanını cihangir unvanı ile birlikte kullanmıştır. Saçlarının beyazlığı ise erken yaşta bir olgunluk görülüp onun ileride büyük işler başaracağına inanılmıştır. Timur'un babası Turagay annesi Tekira Hatundur Çağatay ulusunu oluşturan Türk-Moğol kabilelerinden*Barlaslar'ın reisi olan Turagay sadece kendi kabilesinde değil Tüm Çağatay ulusunda itibarlı bir bey idi.
Emir Timur'un soyu ölümünden sonra torunu*Uluğ Bey*tarafından Semerkant'ta yazılarak, Timur'un mezarına dikildi Timur'un ceddi Tumanay beşinci göbekten Cengiz Han'ın atasıdır. Timur’un boyu uzun, vücudu heybetliydi. Omuzları geniş, başı büyük ve alnı genişti. Elleri ve ayakları iri, kol ve bacakları ise oldukça uzun ve kalındı. Görünüşü ürkütücü olan Timur’un, suratı asık, sağ eli felçli ve sağ ayağı topaldı.Timur'un mühründe kuvvet doğruluktur doğruluğa önem verdi otuz yıl boyunca geçtiği her yerde yıkıntılar ve yıkımlar bıraktı acımasız yüzünü gösterdi ancak taş kalpli olmadı, heyecanlandı ağladı sevdi yakınlarına ve dostlarına bağlı .Torununun ölüm haberini aldığında kendini yerden yere atmış ağlamış acısını belli etmiştir.
Kızı Akabeg, büyük oğlu Cihangir, kız kardeşi Turhan Hatun'un ölümleriyle bezginlik içinde bulunsa da Kuran-ı Kerim ve hadis-i şerifler okuttu tarih ve hikayeler okutup dinledi üzüntüsünü unuttu hükümet işleriyle ilgilendi Sinirleri sağlam değildi Önünde korkunç ve kanlı savaş öykülerine dayanamadı dilenciliği kabul etmedi, halkın yiyecek bulmasına dikkat etti Timur, mecliste gasp, saldırı, tecavüz ve kan dökmekle ilgili sözlerin dile getirilmesine ve küfüre asla izin vermezdi Başkent Semerkant'ın ihtişamı için sanatçıları, zanaatkarları, bilim adamlarını, şairleri, din adamlarını Semerkant'a çekti onları zorla Semerkant'a getirdi. Seferlerinde geçtiği yerleri acımasız şekilde yakıp yıkarken diğer yandan Semerkant'ı yeniden yapmıştır.
Ele geçirdiği ülkelerdeki sıradan yontma işçisinden en büyük sanatçıya kadar birçok insanı tek bir şehirde topladı. Semerkant'ı büyük yeteneklerin merkezi haline getirdi alimler seyyidlere çok hürmet gösterir onları dinlemekten keyif duyardı. Allah dostları alimler ile devamlı irtibatta idim. Her işimde onlarla istişare ettim. Onların hayır duaları bana zaferler kazandırdı", demektedir. hiçbir ülkede alim ve şeyhlerin incitilmesine müsade etmeyen Timur ünlü komutanların hayatlarını ve seferlerini okurdu.*ünlü tarihçi*İbn Haldun*ile yaptığı görüşmeler sırasında sahip olduğu tarih ile İbn Haldun'u bile şaşırtmıştır. Türkçe, Moğolca ve Farsça üç dil bilmekteydi. casusları vardı casuslar sufi, derviş, tüccar, müneccim, asker, sanatkar, pehlivan olarak ülkeleri dolaşırdı
Satranç oynamayı çok seven Timur, sinirli olduğu zamanlarda bu oyunu oynayarak rahatlardı. Satrancı mükemmel oynadığı için çok az kimse kendisiyle oynamaya cesaret edebildi Timur, normal satranç ile oynamayı aşmış ve büyük satrançla oynamıştı. satranç tahtasını ona onbire çıkarmış ve taşlara iki deve, iki zürafa, iki boğa, iki aslan, iki debbâbe, iki öncü, bir vezir, bir gözcü ve diğer taşları eklemiştir. Timur’un satrançcıları arasında satrançcılarının pîri fakih ve muhaddis Alâeddin et-Tebrizî vardı. et-Tebrizî ile büyük satranç oynayan Timur’un, oyunda şerhleri vardır. İbn Arabşah, yanlarında yuvarlak bir uzun satranç gördüğünü ifade eder. bu oyunu oynarken rakibine*Şah-Ruh*yaptığı sırada Timur’a iki müjde getirilmiştir. birincisi bir erkek çocuk sâhibi olduğu, ikincisi de Ceyhun nehrinin kıyısına inşaa ettirdiği şehrin tamamlandığı idi. Bunun üzerine Timur oğluna*Şahruh, şehre ise Şahruhiyye adını vermiştir.
Timur, genç yaşda iken*Doğu Türkistan’da hüküm süren Moğol hükümdarı Tuğluk Timur’un 1360 da Maveraünnehir’e geldigi dönemde beylerin bölgeyi terk etmelerine rağmen kendisi terk etmedi Tuğluk Timur’a bağlandı. Kendisine ata yurdu Keş ve çevresi bırakıldı Tuğluk Timur, oğlu İlyas Hocayı Maveraünehir'in idaresine getirirken, Timur'u da hizmetine tayin etti. İlyas Hoca emirlerinin zalimce hareketleri üzerine Timur, Emir Kazagan'ın torunu Emir Hüseyine gitti. Horasan'a kaçarlarken*
Türkmenler*tarafından yakalandı Mahan'da altmış gün hapis yattıktan sonra Sancari kabile reisi Mübarekşah'tan yardım görerek buluşmak üzere ayrıldı düşman karşısında zora düşen Sistan*hakimi Melik Fahrenddin'in çağırması üzerine bin kişi ile yardıma geldiler. Fahreddin'in vaatlerini yerine getirmedi Sistanlılar ile çarpıştı Timur'un sağ eline ok isabet ederek yaralandı. ayağının sakatlanması bu çarpışmada oldu
Timur ve Maveraünnehirde,*Belh*ve Keş şehirlerini İlyas Hocadan alıp, kendisini yendi Tuva Han'ın torunlarından Kabilşahı han ilan ettiler. Timur v Maveraünnehir'e hakim olmuştu. arkadaşı Hüseyin'in kız kardeşi Olcayı Timur'a nikahlamıştı akrabaydılar 1365'ten araları açıldı Timur ile Hüseyin Mâverâünnehir hâkimiyeti için mücadeledeydiler Emîr Hüseyin, Âdil Hān adına hareket ediyordu. Timur da Cengiz Han soyundan Suyurgatmış Han’ı tahta oturtup Emîr Hüseyin üzerine yürüdü. 1370 te Belh’te yakalandı ve Emîr Keyhüsrevin kardeşini öldürmek suçundan öldürüldü. Timur, Emîr Hüseyin’i ele geçirince Mâverâünnehirin hâkimi oldu. Emir Hüseyin'in Haremi ve hazineleri Timur'un eline geçti. Timur l dördünü kendi haremine aldı bazılarını beylere aldığı hanımlar arasında Kazan Sultan'ın kızı Saray Mülk hanım da bulunuyordu
Saray Mülk Hanım'ın han kızı olması dolayısıyla Timur'a han damadı küregen(Gürgan) unvanını taşımaya hak kazandı Timur, Harezm meselesini halledince irana yöneldi. O dönemde Ceyhun’dan batıya şu devletler mevcuttu.*Herat*ve Horasan’da*Kertler(1245–1383); merkezi Sebzvar ve Horasan’ın batısında Serbedârlılar merkezi* Cürcan*olmak üzere Astarabad,* Bistam,*Damgan* Simnan*yöresinde Toga Timurlular; merkezi* Şirazda*Fars*ve*Kirman*taraflarında Muzafferîler (1294–1393); merkezi*Bağdadda Irak-ı Arab, Irak-ı Acem ve Azerbaycan bölgelerinde ise*Celayirliler* (1336–1432) hüküm sürüyordu. sürekli çekişmeler vardı. Timur Kert hanedanından başlayarak bütün bunları hakimiyetine aldı.
1380 de Kert'lerin elindeki Herat'ı ele geçiren Timur, Horasan hakimi Serbedarlılar'ın başşehri Sebzvar'ı ele geçirdi. 1381'de Emir Veli yönetimindeki Toga Timurlular'ın üzerine yürüdü ve İsferayin'i ele geçirerek Astarabad'a ilerledi. Emir Veli, Timur'un ayrıldıktan sonra ükesine yeniden hakim olduysa da 1384'te Timur'un gelince Azerbaycana kaçtı ve ülkesi tamamen Timura katıldı.Timur, Horasan seferlerinde iranı 1386'da tamamen ele geçirmeye karar ver Semerkantta Hac kervanlarına hücum ettiği bahanesiyle Luristan hakimi Melik İzzeddin'i ele geçirip oğullarıyla Semerkant'a gönderdi. Azerbaycan'a yöneldi. Bağdat hakimi Celayirli Sultan Ahmet'in Tebriz'e ilerlemekte olduğu haberini aldı Sultan Ahmet Celayir, Timur'un geldiğini duyunca Bağdat'a döndü*Tebriz*Timur tarafından kolayca ele geçirildi.
Yazı Tebriz'de geçiren Timur *Gürcüler*üzerine gaza seferi düzenledi.*Sürmeli*ve Kars kalelerini alarak tahrip etti Nahcivan*ve*Karsta fetihlerde bulunarak*Tiflis'e girdi. Müslüman Gürcüleri serbest bırakmış ve ödüllendirmiştir. yaptığı seferler gaza amaçlıydı Tiflis'i ele geçirip Şirvan taraflarını aldı kışlamak için Karabağ'a geldi. 1387'de*İsfahan’a girdi. İsfahan’da, seyyidler, alimler, Timur’u karşıladı şehirin emân karşılığında mal vermeleri kararlaştırıldı. Şehrin ileri gelenleri orduda alıkondu, Timur Melik ile Mehmed . Sultan Şah malı toplamak için şehre gittiler. Şehirden bir grup askerlere saldırarak öldürdü Timur, Isfahanlılar isyan edince şehre döndü ve yedi yaşından küçük çocukları ailelerinden ayırtarak topladı. yedi bin çocuğu ailelerinin gözleri önünde saatlerce atlılara ezdirmek suretiyle katletti kafalarını vücutlarından ayırdı. Kentin yarısını dolaşan tarihçi 1500 kelleden 28 kule saydığını yazmaktadır.
Timur İsfahan’ı ele geçirdikten sonra Şiraz’a yöneldi ve Şiraz'da Toktamış muhalefet ederek asker gönderdi Semerkand tarafında karışıklık vardı. Timur Semerkand’a döndü. Şiraz'ın alınması 1393 yılında Muhammed Muzaffer çocuklarının l ortadan kaldırılmalarından sonra mümkün olacaktı.timur Harezme seferlerinde Kaşgar ve Isık Göl taraflarında Moğollar ile Dest-i Kıpçaka asker sevk ediyordu. Timur, Harezm'de iken onun yokluğunu fırsat bilen Moğollar, Maveraünnehiri yağmaladı. 1375 te Duğlat emiri Kamereddin üzerine yürüdü 1376'da Moğol emiri yenilerek kaçdı. Cengiz Han'ın oğlu Cuci'nin soyundan gelen Toktamış, Ak Orda hükümdarı Urus Han, babasını öldürtünce Semerkand'a giderek 1375'te Timur'a sığınmıştı.
Timur'dan sağladığı destekle 1375'ten başlayarak Doğu Deşt-i Kıpçak'a egemen olup 1378'de Altın Ordayı ele geçirdi. Timur'un yardımlarını unuttu onu küçümsedi Altın Orda Devleti'ni büyütmek için Timur'a bağlı *Harezm'i istedi. Timur'la araları açıldı 1387'de Yağma amaçlı Timurun şehri Azerbaycan'a girdi ardından Timur'un oğlu Ömer Şeyh'i yenip *Maveraünnehir'i acımasızca yağmaladı.Timur, Toktamış üzerine yürümeden Harezm’e yürüdü. 1388’de beşinci kez Harezm’e giren Timur Toktamış’ın en önemli destekçisi Kongratlar’a bir darbe vurdu muhalifini ortadan kaldırdı. Ürgenç’i ele geçirdi halkını Semerkanda göçürdü, şehri yıktırdı, arpa ekilmesini buyurdu. Şehir 1391 senesinde Timur’un Kıpçak’a yürüyüşüne kadar 3 yıl harap kalmış ve Kıpçak seferi esnasında Harezm’in imarını emretmiştir.
1390 da Semerkant’tan Deşt-i Kıpçak’a gitti Otrarda Toktamış Han’ın elçileri. Toktamış’ın af mesajını iletti Timur elçilere, Toktamış’tan iyi davranış görmediğini, ona güvenmediğini belirtti ve elçiyi tutuklattı 22 Şubat 1391’de harekete geçti. Timurun ordusu açlık ve susuzluk problemlerini aşmış, Toktamış’ın ordusu ile 20 Haziran 1391'de Kunduzca mevkinde karşılaştı savaşın sonunda Toktamış’ın ordusu bozulmuş, Toktamış kaçmıştı. Toktamış Han’ın, Timur’u yok etme taktiği tutmamıştı.
|