TOPRAK ANA
SELİM GÜRBÜZER
Toprağın doğurganlığı hakkında birçok edebiyatçı ona atfen toprak ana demekten kendini alamamıştır. Baksanıza hem karada hem su da hemen hemen her yerde toprağın doğurganlığıyla yüzleşiriz. Bu yüzden her cins toprağa ‘Toprak ana’ deriz hep. İşte ana yüreği bu ya, en nihayetinde gideceğimiz yer kara toprağın bağrı olacaktır. Düşünsenize çiftçiler hayatları boyunca toprakla hep haşır neşir olduklarından tıpkı toprak gibi yürekleri buram buram sevgi tohumu kokmaktadır. Öyle anlaşılıyor ki, toprak ana bizim olan topraklarda gerek kültürel harcımız bakımından gerekse şehit kanlarıyla sulanıp vatan addedilmesi bakımdan kıymet değer bir anamızdır. Hiç kuşkusuz toprak anayı kültürel ve şehit kanları yönüyle yâd etmek yetmez, bilimsel yönüyle de yâd etmek gerekir. Bu yönüyle yâd ettiğimizde bilim dünyasında gerek toprağın fiziki, kimyasal, biyolojik ve jeolojik bakımdan gerekse toprak çeşitliği bakımdan pek çok anlam karşılığının olduğunu görürüz. Madem öyle, daha ne duruyoruz bir bakalım her toprak cinsi anamızın bilim dünyasında karşılığı neymiş bir görmeye çalışalım.
Tuzlu topraklar
Bakınız; Yaşar Kemal Toros dağlarının eteklerinden Akdeniz kıyılarına doğru yol alırken kaleme aldığı bir romanında buram buram deniz ve tuz kokan toprakları şöyle tasvir eder: “Toros dağlarının etekleri ta Akdeniz’den başlar. Kıyıları döven ak köpüklerden sonra doruklara doğru yavaş yavaş yükselir. Akdeniz’in üstünde daima, top top ak bulutlar salınır. Bu kıyılar dümdüz, cilalanmış gibi düz killi topraklardır. Killi toprak et gibidir. Bu kıyılar deniz kokar, tuz kokar. Tuz keskindir. Düz, killi, sürülmüş topraklardan sonra Çukurova’nın bükleri başlar. Örülmüşçesine sık çalılar, kamışlar, böğürtlenler, yaban asmaları, sazlarla kaplı, koyu yeşil ucu bucağı belirsiz alanlardır bunlar. Karanlık bir ormandan daha yabani, daha karanlık!”
Evet, bizim coğrafyamızda et gibi killi topraklardan tutunda kumlu, humuslu ve buram buram tuz kokan topraklarımıza birde toprak analizi yönünden baktığımızda bir başka manzarayla karşılaşırız elbet. Nasıl mı? Mesela Türkiye’nin değişik bölgelerinde denk geldiğimiz NaCl2 (Sodyum klor), NaSO4 (Sodyum sülfat), CaCl2 (Kalsiyum klor) ve MgCl2 (Magnezyum klor) gibi suda eriyen tuzların toprağın üst tabakalarına doğru birikip humus kısmının çökmesiyle tuzlu toprak manzaralarının oluştuğunu görürüz. Tabii ülkemizde tuzlu topraklardan başka daha pek çok toprak analarımızın varlığını da yüreğimizde taşırız. İşte yüreğimizde varlığını hissettiğimiz bu söz konusu tuz kokan toprak katmanların oluşumunda bilhassa A horizonun, alt A1 katmanının analizleri uzmanlara tarafından yapıldığında organik bakımdan zengin humus toprağının siyahımsı renkli olduğunu müşahede etmiş oluruz. Hakeza toprak analistlerinin A2 horizon formuna geçişte ki toprağın analizini yaptıklarında, yani onların şahitliğinde bu kez siyahımsı bu humus katmanının yıkanaraktan renginin git gide açılıverir hale büründüğünü müşahede etmiş oluruz. İşi daha da ileri boyutlara taşıyan toprak analistleri A2 katmanının altındaki C horizonun humus toprağının analizini yaptıklarında yine onların şahitliğinde bu söz konusu horizonun jips borular halinde katmanlaştığını müşahede ederiz. Derken bir dizi toprak katmanlarının alt tabanına süzülerekten birikmiş tuzlu suların etkisiyle güçte olsa erimeye yüz tutan jipsin çökmesiyle birlikte tuzlu toprağın oluşumu gerçekleşmiş olur. Ancak şu da var ki toprak katmanlarında süzülerekten biriken tuz birikimleri bir bakıyorsun yağışlı mevsimlerde yağmur sularının etkisiyle çok kolayca eriyebilen bir tuz tabakası halinde karşımıza çıkabiliyor. Ki; böylesi aşamalardan geçerekten toprağın derinliklerinde süzülmek suretiyle oluşan tuz birikimli bu tip topraklar Amerikan literatüründe ‘beyaz alkali topraklar’ olarak tanımlanırken Rus literatüründe de yüzey tuz kırıntıları şeklinde yüksek miktarda eriyebilir tuz içeren manasına ‘solonçak topraklar’ diye tanımlanır. Anlaşılan o ki; gerek iklim bakımdan gerekse coğrafi özellikleri bakımdan tuz birikimine müsait şartların oluştuğu bu tip topraklarda Na (sodyum) miktarının %15 civarlarda seyretmesi adından tuzlu topraklar olarak söz ettirmesine yetiyor zaten. Bu arada tuzlu toprakların vejetasyonunda etken unsur olarak salsola, salicornia, suedea, limonium, tamarx gibi bitki türlerinin çok büyük rolünün olduğunu unutmamak gerekir.
Tuzlu Sodyumlu Toprak Analar
Tuzlu sodyumlu toprak analarımızın adından da anlaşıldığı üzere sodyumlaşma ve tuzlaşma işlemlerinin sonucu bir tertip üzere oluşmuşlardır. Daha ziyade böylesi toprak anaların bağrında % 15’i aşan bir oranda Na (sodyum) içeren hammadde bulunur. İşte bu nedenledir ki böylesi sodyum içeren toprak analar tuzlu topraklar olarak nitelenirler. Ve bu tip topraklarda pH değeri zaman zaman 8,5’un üzerine de çıkabiliyor. Şayet bu tip toprakların bağrında birikmiş tuzlar daha alt tabakalara doğru yıkanaraktan tuz oranı seyrelmeye yüz tutmuşsa ister istemez bu durumda toprak ananın içeriği değişeceğinden bu kez tuzsuz sodyumlu toprak ana olarak niteler ve ona o gözle bakarız da. Yani bu demektir ki toprak eriğindeki tuz yoğunluğunun azalması sonucu, yani sodyumun hidrolize olmasıyla birlikte NaOH içerikli (sodyum hidroksit içerikli) bir toprakla yüzleşmiş oluruz. Derken tuzların yıkanmasıyla birlikte ortaya çıkan böylesi toprak ananın pH değeri 8,5 civarında bir kuvvetli alkali reaksiyon göstereceğinden bu durumda tuz zerreleri dispers (dağınık) halde toprağın işlenmesini bir hayli güçleştirecektir. Ama ne ilginçtir ki böylesi bir dağınıklığa rağmen yine de tuzlu sodyumlu toprak ananın bağrından neşvünema bulacak bir takım bitki türleri hayat bulup gün yüzüne çıkabiliyor. Örnek mi? İşte:
-Trifolium fragiferum,
-Geranium collinum
-Puccinellia Palustris,
-Scirpus maritimus gibi bitki türleri bunun en tipik örneklerini teşkil eder zaten. Hiç şüphe yoktur ki toprağın bağrında her türlü bitkiye hayat verip çeşit çeşit bitkileri yaratan Yüce Allah’tır. Biri tatlı ve leziz, diğeri tuzlu ve acı olan her türlü meyveyi ve bitkiyi birbirinden ayıran da O’dur. Gök kubbeden suyu indirip ölü toprağı diriltende O’dur. Bu yüzden Yüce Allah’a ne kadar şükretsek azdır.
Tuzsuz sodyumlu Toprak Analar
Tuzsuz sodyum topraklar Amerikan literatüründe ‘Siyah alkali topraklar’ olarak addedilirken Rus literatüründe ise ‘Solonetz topraklar’ olarak addedilir. Bu topraklar yağışlarla birlikte toprağın üst tabakalarında tuzların yıkanması veya kimyasal sodyum-humus karışımı bir şekle dönüşmesi sonucu meydana gelir. Böylece kurak ve yarı kurak bölgelerin topraklarında sıkça rastlanan pH değerinin yüksek çıkmasına sebep olan NaCO3’ın (Sodyum karbonatın) hidrolizi neticesinde; 2H2O + 2Na + 2 CO3 ↔ Na2CO3 + 2OH- + H2CO3 şeklinde bir bileşenle denklemde yerini almış olurlar. Ve bu tip topraklara örnek olarak ise Puccinella convolata, Artemisia maritima ve Kochia prostrata gibi bitki türleri gösterilir.
Tuzcul Bitkiler (Halofitler)
Adından da anlaşıldığı üzere tuzlu topraklarda yetişen bitkilere halofitler denir. Bu tür bitkilerin gelişmeleri topraktaki belirli oranda aldıkları tuz miktarıyla belirlenir. Böylece bitkiler hücrelerinde belirli oranlarda aldıkları tuz miktarlarından hiçbir şekilde zarar görmeksizin dayanıklılık sergilerler. Sergiledikleri tuzluluğa karşı tahammül göstereceği dayanıklılık oranları şu şekilde belirlenmiştir:
-NaCl2’lü bir eriğin % 5’i NaCl2 de ki osmotik değer miktarı 4,2 Atm.
-NaCl2’lü bir eriğin % 1’i NaCl2 de ki osmotik değer miktarı 8,3 Atm.
-NaCl2’lü bir eriğin % 5’i NaCl2 de ki osmotik değer miktarı 20 Atm.
-NaCl2’lü bir eriğin % 5’i NaCl2 de ki osmotik değer miktarı 41,8 Atmosfer basınç birimidir.
İşte görüyorsunuz toprak eriğinde NaCl2 (Sodyum klor) miktarı arttıkça toprağın emme kuvveti de o nisbette artmakta. Dolayısıyla halofitler hariç bu tip topraklar başka tür bitkiler için yetişmeye elverişli değildir diyebiliriz. Zira tuzlu topraklarda yetişen bitkiler hücrelerinde sürekli olarak sodyum klor birikimini gerçekleştirebilme özelliklerinin yanı sıra topraktaki su ve besin maddelerini alabilmek için de osmotik basıncı toprağın emme kuvvetinden daha fazla artırma faaliyetini gerçekleştirebilme özelliklerine de haizdirler. Ancak şu da var ki toprakta tuz miktarı arttıkça su ve besin gibi temel maddelerin alımında gittikçe bu tür bitkiler içinde bir takım güçlük durumlar söz konusudur. Hatta öyle ki bitki hücrelerinde osmotik değer toprağın emme kuvvetine eşit olduğunda topraktaki su, osmotik basınca bağlı olarak bitki tarafından alınması durur da. Dahası bu gibi durumlarda değim yerindeyse tuzlu toprak bitki için zehir zemberek olmakta. Bilhassa bu tür zehirlenme etkisi kültür bitkilerinde daha sık görüldüğü bilinen bir durumdur. Sebebi malum kültür bitkilerinin bünyesinde tuzun vereceği zarara karşı herhangi bir koruyucu mekanizmaları olmadığından mukavemetsizdirler. Nitekim bu durum toksik zehirlenme denen hadiseyle kendini göstereceğinden netice itibariyle bitkide klorofil azalır, nişasta hidrolize olur, solunum artar, bitki için madde üretimi alışverişi geriler, fotosentez yapamaz haller nükseder. Ve bu tip tuza mukavemet derecesi gittikçe azalma eğilimi gösteren bitki türlerine örnek olarak ise:
-Baklagiller,
-Mısır,
-Şeker pancarı,
-Buğday,
-Yonca,
-Çavdar,
-Yulaf,
-Arpa vs gösterilir.
Şu bir gerçek deniz suyunun yoğunluğu % 3,5–3,8 arasında değişiklik arz ederken halofitler hücre özsularında % 9-10 oranına varan miktarlarda tuz birikebiliyor. Ki, bahse konu olan bu değer 80–90 atmosfer basıncına tekabül eden bir değerdir. Zaten bir bitkiye halofit türü bitki diyebilmemiz için her şeyden önce o bitkinin hücre özsuyunun osmotik değerinin % 50 seviyelerde olması gerekir. Tabii bu tür bitkilerin bu denli yüksek seviyelere erişmiş haldeki tuz yoğunluklarına nasıl dayanabiliyorlar olduklarını da doğrusu hayreti şayan bir hadise olarak şaşmamak elde değil. Belli ki bu olay bitki bünyesinde var olan bir takım otokontrol mekanizmalarıyla halledilebilecek türden bir dayanıklılık hadisesi şeklinde tezahür etmekte. İşte insanı hayreti şayan içerisinde bırakan böylesi bir hadisede bitkinin kendince aldığı otokontrol benzeri önlemleri alabileceğini göz önünde bulundurduğumuzu düşündüğümüzde adına tuzcul denen halofit bitki türleri şu şekilde tiplendirilir:
1-)Kümülasyon tip
Bu tip tuzcul bitkiler vejetasyon devresi boyunca hücre özsuyu yoğunluğunu ve osmotik değerini maksimal (en yüksek) seviyelere çıkarmakla meşhur bitkilerdir. Örnek: Juncus gerardi.
2-)Regülâsyon tip
Bu tip tuzcul bitkiler hücre içerisinde hiçbir zaman osmotik değer ve iyon miktarı maksimal seviyelere ulaşmayacak derecededir. Dolayısıyla bunlarda kendi aralarında tasniflenip iki grup halde tiplendirilirler:
a- Tuz ifraz eden halofitler
Bu tür bitkiler de bünyelerine fazlaca aldıkları tuzu yapraklarında depoladıkları tuz cepleri vasıtasıyla aktif olarak atarlar. Derken ifraz (salgı) edilen tuzla birlikte böylesi bitki türleri bünyesinde ki sodyum klor (NaCl2) konsantrasyonu belirli aralık sınırları arasında tutmuş olurlar. Örnek: Statice, Tamarix spp.
b- Tuz ifraz etmeyen halofitler
Bu guruba dâhil olan tuzcul halofitler ise bünyelerinde herhangi tuz ifraz etmeksizin hücrelerinde su biriktirerek tuz bilânçolarını dengede tutan bitkilerdir. İşte bu nedenledir ki biyolojide böylesi bitki türlerinin gövdelerinde dallarında ve yapraklarında kendi iç mekanizmalarıyla gerçekleştirdiği su tutma ve biriktirme hadisesi ‘sukkulent’ olarak tanımlanır. Belli ki sukkulent olayında bitki hücresine bir takım dış tesirlerin etkisinin rolü neticesinde ancak tuz ifrazı gerçekleşebiliyor. Nitekim sukkulent olayında alınan su yaprak ve gövdede mezofil veya özel parankima hücrelerde birikir. Ve bu olayda organların yüzey kısımlarında bir indirgenme hadisesi vuku bulurken hücrenin hacminde ise bir artış kaydedilir. Malumunuz kuraklığa bağlı olarak da sukkulent durumu su kaybını önlemeye yönelik kseromorf hadise olarak tezahür eder. Bazı olağan hal durumlarda vardır ki bitkinin epidermis hücreleri küçüldüğünde her milimetre kareye isabet eden alanda stoma sayısı artarken bazı durumlarda da tam aksine tuz sukkulenti yüksek yoğunluktaki iyonların tesiriyle aktif halde epidermis hücreleri büyüyüp her milimetre kareye isabet eden alanda stoma sayısı azalabiliyor. Malum, stoma sayısının azalması demek aynı zamanda su kaybını önleyen stoma hücrelerinin de azalması demektir.
Hâsılı tuz ifraz etmeyen halofitler içinse California, salsola, Sueda maritima, Atriplex Portulacoides gibi bitki türleri örnek gösterilir.
Ekolojik bakımdan özel yetişme alanları ve vejetasyonları
Tuzlu topraklar
Toprakları tuzluluk şekillerine 3 kısma ayırabiliriz:
-Tuzlu topraklar,
-Tuzlu sodyumlu topraklar,
-Tuzsuz sodyumlu topraklar.
Toprakta eriyebilir tuzlar genellikle Na, Ca, Mg katyonları ile Cl, SO3 (sülfat) anyonlarından teşekkül edip, az miktarda ise K (potasyum) katyonu, karbonat (CO3) ve NO3 anyonları bulunmaktadır. Mesela CO3 ve bikarbonat iyonlarının nispi oranda bulunma miktarı pH değerine bağlı olarak seyretmektedir. Hatta pH değeri 9,5 veya daha fazlası olduğu durumlarda bile CO3 iyonları kendini gösterebiliyor. Bazı bölgelerin tuzlu topraklarında ise ağırlıklı olarak NO3 anyonu fazla miktarda göze çarpar.
Yapılan jeolojik çalışmalar sonucunda yer kabuğunda ortalama 5/10.000 Cl (klor), 6/1.000 SO3, %2,3 Na (sodyum), Ca (kalsiyum) ve Mg (Magnezyum) gibi elementler bulunduğu belirlenmiştir. Muhtemeldir ki kâinatın yaratılış safhasının başlangıcından beri denizi oluşturan sular asidik karakterde olup, bu suların temas ettiği kayalardan eriyen metallerden sızan sodyum ve magnezyum klorür gibi zehirsiz tuzların zamanla deniz suyunun muhteviyatını oluşturduğu anlaşılmaktadır. Zira kayalardan ufalanmış metallerin hidroliz, hidratasyon, çözünme, oksidasyon ve karbonasyon gibi birtakım kimyevi işlemlerle parçalanması sonucunda tuzlar tedrici olarak açığa çıkıp eriyebilir duruma geçebiliyor. Ayrıca her ne kadar karbondioksitin menşei atmosferik veya biyolojik kaynaklı olsa da su (H2O) içerisinde karbondioksitin erimesi sonucu bikarbonat olarak meydana gelmektedir. Yani karbondioksit ihtiva eden sular kimyevi çözünme vasıtası olup, katyonlarla birleşerek bikarbonatları oluşturmakta.
Zehir etkisi yapan tuzlar
Bilindiği üzere bor elementi tabiatta az miktarda bulunan büyük öneme haiz bir maden olduğu anlaşılmaktadır. Fakat bu arada bu önemli maddenin toksik tesir yapan bir madde olduğunu da unutmamak gerekir. Hakeza arsenik, cıva, kurşun gibi tuz içeren elementler de büyük önem teşkil eden maddeler olup aynı zamanda bu söz konusu elementler adından kuvvetli zehir etkisi gösteren tuzlar diye söz ettirmektedir. Yine de bu maddelerin zehir etkisi özelliklerinden dolayı hemen hiç yoktan korkuya kapılıp telaşlanmaya gerek yoktur. Çünkü denizin derinliklerine sızan birtakım zehirli tuzlar, bir bakıyorsun deniz suyu sodyum ve magnezyum klorür gibi zehirsiz tuzlar sayesinde nötralize olabiliyor. Derken bu sayede rahat rahat yüzebilmekteyiz de. Sadece yüzmek mi? Elbette ki hayır. Şöyle ki bu dengelenmiş deniz suyu deniz altı canlıların yaşaması için hem ideal ortam oluşturmak, hem atmosferde bulutların oluşumu için gerekli yoğunlaşmış çekirdekleri üretmek, hem de insanların yüzmesinde çok kolaylıklar sağlamaktadır. Şurası muhakkak gerek uzaya rasgele yayılan ışınlar, gerek kozmik ışınlar, gerekse radyo aktif maddelerden saçılan elektrik yükler üzerinde yapılan çalışmalar sonucunda; bunların çekirdek oluşturacak kapasitede olmadıkları tespit edilmiştir. Bu demektir ki çekirdek oluşumunu gerçekleştirmek denize özgü bir işlemdir. Kelimenin tam anlamıyla gök kubbe bulut oluşumunun arka planında yatan sır perdesi deniz suyunun gizeminde gizlidir elbet.
Tuz kaynakları
Tuz yataklarını gördüğümüzde ister istemez bu kadar devasa boyutlarda tuz hammaddesinin kaynağı nerelere dayanıyor doğrusu hepimizin meraklandıran bir durumdur. Neyse ki yapılan toprak analizleri ve çalışmaları sonucunda genel itibariyle topraktaki tuzların kaynağı yerkabuğunun atmosferle temas ettiği kayalarda bulunan primer mineraller olduğu ortaya konmasıyla birlikte merakımız bir nebze olsun bu sayede dinmiş oldu. Yani ortaya konan verilerden öyle anlaşılıyor ki, bizim çıplak gözle gördüğümüz tuz yataklarının orjinine inildiğinde asıl tuz birikiminin kaynağının primer minerallerin ufalanaraktan bulunduğu konumda çözünüp birikmesi sonucu oluşan tortulardan başkası değildir. Bu durumu bilhassa toprağın derinliklerinde tuz içeren bölgelerde toprağın yanlış sulama yöntemlerle sulanması neticesinde ortaya çıkan toprağın yüzeyindeki tuz birikiminden çok gayet iyi anlayabiliyoruz. Keza kurak veya yarı kurak bölgelerdeki iklim şartlarının toprağın yüzeyindeki tuz birikimine yol açtığı hadisede bizim açımızdan anlaşılır bir durum gibi gözüküyor. Hatta iklim şartlarına bağlı kalaraktan tuz oluşumu sadece doğduğu yerle kalmayıp bir bölgeden diğer bölgeye sürüklenerekten taşınabiliyor da. Tabii iklim şartlarının dışında tuzların bir bölgeden diğer bölgeye taşınmasında bir başka unsurlarda söz konusudur. İşte o söz konusu etken unsurları paragraf paragraf şöyle izah edebiliriz de:
- Topraktaki tuzun asıl menşei denizler olması hasebiyle buharlaşan su içerisindeki tuz zerrecikleri havada yoğunlaşma çekirdekleri oluşturarak buluta dönüşmekte ve böylece oluşan bulutlar şimşek çakmaları eşliğinde yeryüzü için rahmet yağmuru olmaktadır. Zaten çekirdek oluşumu olmasa bulutunda oluşmayacağı muhakkak. Yani bu demektir ki dünyanın değişik bölgelerinden kuzeyden güneyden esen rüzgârların oluşturduğu dev dalgalar deniz suyunun içerisindeki tuz zerreciklerinin gökyüzüne yükselmesiyle atmosferde çekirdek oluşumuna kaynaklık teşkil edebiliyor. Derken havaya karışan tuz zerrecikleri ikinci kez esen bir rüzgâr marifetiyle yoğunlaşma çekirdekleri şeklinde bir bölgeden diğer bölgeye taşınaraktan atmosferde buluta dönüşmekte. En nihayetinde ise söz konusu çekirdekler sadece buluta dönüşmekle kalmamakta yağışların teşekkülüne de zemin hazırlamakta. Böylece hidrolojik devrin tamamlanmasının akabinde tuzlu su filtre edilip tatlı suya çevrilmiş olur.
-Kurak iklimlerde bir takım maddelerin suda erimesi sonucunda ortaya çıkan ayrışma ürünleri buharlaşma yoluyla kısmen toprağın yüzeyinde veya daha alt tabakalarda birikerek tuzlu toprakları oluşturmakta.
-Nemli bölgelerde toprak içerisinde var olan minerallerin çözünmesiyle meydana gelen eriyebilir tuzlar aşağıya doğru sürüklenerekten taban suya karışıp buradan da akarsular vasıtasıyla varacağı en nihai nokta okyanusların bağrı olur.
İşte yukarıda madde madde sıraladığımız taşınma işlemlerinden özetle diyebileceğimiz şu dur ki; atmosfere taşınan su buharının büyük bir bölümü okyanuslar tarafından sağlanmakta. Bu yüzden nehir deltası, denize yakın alçak araziler ve deniz suyuna maruz kalan topraklar hariç genellikle nemli bölgelerde pek tuzlu toprak katmanı bulunmamaktadır. Dahası söz konusu topraklarda erimiş tuzlar taban suya karışıp okyanusa dâhil olmakla bu sayede hidrolojik dolaşım tamamlanmış olmaktadır.
Katyon mübadele kompleksleri
Toprak içerisinde katyon absorbsiyonu toprak yüzeyinde mevcut olan (-) yüklü toprak zerrelerinin reaksiyonuyla gerçekleşir. Böylece toprak zerrelerinin absorbe edilmiş katyonlar, t-katyonlar ve diğer katyonlarla birlikte karşılıklı girdikleri tepkimeler neticesinde mübadele fırsatına kavuşmuş olurlar ki işte bu söz konusu mübadele işlemi katyon mübadelesi olarak tanımlanır. Toprak içerisinde söz konusu maddelerden Na, Ca ve Mg katyonları çok kolayca mübadele işlemlerini gerçekleştirdikleri halde söz konusu potasyum ve amonyum gibi katyonlar olunca onlar için aynı durumu söyleyemeyiz. Zira katyon absorbsiyonu daha çok kirlenmiş topraklarda organik maddeler tarafından gerçekleştirilip, bu yüzden bu tür absorbsiyonun baş aktörlerine mübadele kompleksleri denmektedir. Bu tanımlardan anlaşılan o ki, bilhassa kurak bölgelerde toprak içerisinde mübadele kompleksine en uygun katyon grubu şimdilik Ca++ ve Mg++ elementleri gözükmektedir. Kaldı ki bu söz konusu elementler sodyumlu tuzun birikmesine bağlı olarak kalsiyum ve magnezyum içerikli büyük bir tuz kütlesi oluşturabiliyorlar. Kalsiyum ve magnezyum elementleri icabında bunla da kalmayıp buharlaşma yoluyla ya da bitkiler tarafından alınan suyla birlikte toprak eriği içerisinde yoğunlaşaraktan CaSO3 (kalsiyum sülfat), CaCO3 (kalsiyum karbonat) ve MgCO3 (magnezyum karbonat) türünden bileşikler de oluşturabiliyorlar. Hatta söz konusu bileşikler toprak içerisinde çözünerekten toprağın bağrında sodyumun nisbi oranını artırmış olup böylece Ca ve Mg elementlerinin sodyum elementi arasında ki mübadele işlemleri tamamlanmış olur.
Kireçli Toprakların vejetasyonu
Bir başka toprak anamızda kireçli topraklardır. Doğup büyüdüğüm Bayburt’un Şingah mahallesinin toprak sınırları içerisinde mahallemizin muhtarı Musa Kiki’nin işlettiği kireç ocakları vardı ki, adeta yıllara meydan okuyaraktan inşaat malzemesi olarak kullanılan tuğla veya taştan yapılan evlerimizin hem harcı olmuş hem de badanası olmuştur. Öyle ki mahallemizin sınırları içerisinde kireçli topraklardan çıkarılan kireç taşları ocakta kömürle yakılarak topak topak elde edilen kireç ürünü tüm Bayburt’umuzun ihtiyacını karşılıyordu dersek yeridir. Hatta evlerimizin odalarını hemen her yıl badanalamayı ihmal etmeyen gelin adayı kızlarımızın evinin badanasını yaparken kendi kendine mırıldanaraktan:
Odam kireçtir benim
Yüzüm güleçtir benim
Soyunda gir koynuma
Terim ilaçtır benim
Odam kireç tutmuyor
Kumu katmayınca
Sevda baştan gitmiyor
Sarılıp yatmayınca
Vay lümünüm, lümünüm
Can lümünüm, lümünüm” diye seslendirdikleri ezgiler eşliğinde ev badanası kirece bile anlam katmış oluyorlardı. Her neyse gelin adayı kızlarımız kireç taşına anlam kata dursunlar, bizde bu arada kireç taşına kimyasal yönden anlam katmakta fayda var elbet. Malumunuz. Kireçli topraklar CaCO3 (kalsiyum karbonat) ihtiva edip pH 7’nin üzerinde alkali reaksiyon gösterirler. Reaksiyon derecesi sadece kireç miktarına bağlı kalmayıp, humus ve kil gibi ince zerreli toprakların dağılışına ve nemine göre de değişiklik gösterir. Silikatlı topraklar ise (kum, kristal halinde kayalar) başlangıçta kireç ve diğer bazları ihtiva edip nemli bölgelerden sızan yağış suları ile yıkanabiliyorlar da. Keza kireçli topraklarda öyledir. Bunlar da iklim faktörlerinin tesiriyle çabucak yıkanıp parçalanma eğilim gösterebiliyor. Böylece besin maddesi bakımdan zengin, sıcak ve gevşek zerreli topraklar olarak gün yüzüne çıkarlar. Dahası bu tip özelliklere haiz topraklarda kireç miktarına bağlı olarak hem toprağın su kapasitesi artış kayd eder hem de toprak forları genişler. Derken böylesi özelliklere haiz topraklar geçirgen özellikleriyle dikkat çekmiş olurlar. Ayrıca bu tip topraklar zayıf alkali reaksiyon gösterdiğinden mikro organizmaların faaliyetlerine uygun bir ortam teşkil ederler. Hatta bu özellikteki toprakların mineral madde dolaşımı da çok yüksektir. Malumunuz bitki türlerinin bir kısmı alkali ortamları tercih ederken, bir kısmı da asitli ortamları tercih eder. Bu yüzden birinci gruptakilere basofil, ikinci gruptakilere asidofil denir. Üçüncü grup bitkiler ise her türlü pH dereceleri arasında seyretmekte olup, fakat bu değerin altında ve üstünde olan reaksiyonlar bitkinin tüylerine zarar verdiği gözlemlenmiştir.
Bu arada şunu belirtmekte fayda var, şayet toprak suyunda H+ iyonları (hidrojen iyonları) OH- iyonlarından (hidroksil iyonlarından) fazlaysa toprak asidik reaksiyon gösterirken tersi durumda ise alkali reaksiyon gösterir. Genellikle toprak reaksiyonları iklim tesiriyle oluşmaktadır. Mesela nemli bölgelerde ufalanma sonucu madde birikmesi teşekkül edip toprakta devamlı bir yıkama faaliyeti gözlemlenmiştir. Kurak bölgelerde de malum ufalanma sonucu madde birikmesi meydana gelir. Birincisi toprağın asitlik derecesinin artmasına neden olurken ikincisi ise alkalilik derecesinin artmasına neden olur.
Azotlu toprakların vejetasyonu
Bir bitki örtüsünün gelişmesinde sadece toprak içerisinde ki bir takım faaliyetler değil aynı zamanda bitkiyi besleyen topraktaki besin maddeleri de çok büyük rol oynamaktadır. Topraktaki besin maddelerinin en önemlileri N (azot) , P (fosfor) ve K (potasyum) olmakla beraber, henüz fosfor ve potasyum atomunun çevreyle olan önemi tam olarak bilinmemektedir. Fakat fosfor gübresi baklagiller ve çimlerin gelişmesinde önemi çok büyüktür. Hakeza azotta her ne kadar etkisiz bir gaz olması yönüyle ilk bakışta faydasız bir madde gibi görünse de aslında kazın ayağı hiçte öyle değil, bu noktada topraktaki azot miktarı ve NH4++ ve NO3- iyonların varlığı daha çok önem taşımaktadır. Çünkü azotun bitki tarafından alınabilecek şekli olan NH4 (amonyum) ve NO3 (nitrat) bileşikleri toprakta devamlı şekilde değişime uğramaktadır. Zira bu bileşikler yüksek bitkiler ve mikroorganizmalar tarafından kullanılıp proteine çevrilirler. Böylece proteinlerin parçalanmasıyla birlikte açığa çıkan amonyumun tekrardan nitrat haline dönüşümü gerçekleşir.
Amonyum iyonu toprak kolloidleri tarafından absorbe edilebildiği halde nitrat iyonu akışkan haldedir. Böylece toprak suyundan kolayca yıkanıp kaybolurlar. Bu yüzden azotlu toprakları seven bitkilere ‘Nitrofil’ bitkiler denmektedir. Bunlar arasında en dikkat çekeni ise hiç kuşkusuz organik maddelerin çokça olduğu çöplük yerleri tercih eden Ruderal bitkiler (döküntü bitkiler) olup bunlara Peganum harmala, Lamium albüm, Urtica Dioica gibi bitki türleri örnek gösterilir. Malumunuz bu tür bitkilerin gelişmesi için bikere öncelikle toprağın humus bakımdan zengin ve nitrifikasyon olayının gerçekleşmesine elverişli olması gerekir. Dolayısıyla bu tür bitkiler için topraktaki mevcut nitrat miktarından ziyade nitratın devamlı olarak toprağa iletilmesi çok daha önem arz eder. Bitkilerin gelişmesinde olumlu ya da olumsuz yönde etki edecek hem fiziki, hem kimyevi, hem hava bileşenleri hem de topraktaki biyolojik değişmeler etken faktörler olarak karşımıza çıkıp, bu söz konusu etken faktörler şu şekilde tasnif edilirler de:
Fiziki faktörler
-Yangın,
-Rüzgâr,
-Kumulların teşekkülü,
-Kar ve toprağın tesiri,
-İnsan ve hayvanların tesiri.
Kimyevi faktörler
Belirli bir yoğunlukta bitkilerin gelişmesine olumlu etki eden en önemli unsurlar oksijen, karbondioksit ve besin maddeleridir. Olumsuz yönde etki eden unsurlar ise bir takım zehirli maddelerdir. Örnek mi? Bunlardan mesela volkanların ve sıcak su kaynaklarının kenarındaki bitkilerin özellikle kükürt (S) bileşiklerinden zarar gördükleri bilinen bir gerçekliktir. Ki, bitkiyle olan tüm etkileşimler ya topraktan kök vasıtasıyla oluşmakta ya da havadan yapraklara geçişle olmaktadır. Nitekim bitkiler bir bakıyorsun gaz halinde oksijen ve karbondioksiti yaprakları vasıtasıyla havadan alırken diğer yandan da kökleri vasıtasıyla ihtiyacı olan suyu aldığı gibi ayrıca bitkilerce oksijen miktar tayini topraktaki su miktarına (H2O miktarına) bağlı olarak belirlenmektedir.
Hava bileşenleri
Deniz seviyesinden yükseldikçe havanın bileşimi değişmez. Hatta deniz seviyesinde 15 kilometre yükseklikteki havanın hacim bileşimi %’lik (yüzdelik) dilimler olarak tablo halinde şu şekildedir:

0 m de % hacim 15 kmde %de hacim
N2 78,1 79,5
Oksijen 20,99 19,7
Argon 0,945 0,8
CO2 0,03 0,03

Topraktaki Biyolojik Değişmeler
Hiç şüphe yoktur ki tüm övgüler, yeryüzü sathını kullarının hizmetine veren Yüce Allah’adır. Onun izniyle nice vadiler, nice yollar arşınlar tüm insanlık. Yüce Allah kullarını ayağını bastığı ve arşınladığı topraklardan halk etti. Ve halk ettiği insanı toprağa döndürüp oradan çıkaracak da hiç şüphe yoktur ki yine O’dur. İşte tüm gelmiş geçmiş beşeriyet topraktan halk olduğu gibi şimdiye dek ve kıyamete kadar da hemen her dünyevi işinizi de yine toprakla halletmeye devam edecektir. Nitekim insanların her zaman ihtiyaç duydukları inşaat malzemeleri, porselen sanayi ürünleri, tuz, şap, kibrit ve daha nice birçok hammadde topraktan elde edilmekte. Zira Rabbü’l âlemin Kur’an’da “Süleyman’ın emrine de sabahleyin bir aylık, akşamleyin bir yol almakta olan rüzgârı verdik. Onun için bakır madenini eritip akıttık. Cinlerden de Rabbinin izniyle onun maiyetinde çalışanlar vardı. Onlardan kim buyruğumuzdan sapsa, ona yakıcı ateşin azabının tattırdık” (Sebe,12) diye beyan buyurmakla Süleyman (a.s)’ın nezdinde bakır gibi daha pek çok madenlerle birlikte toprağın bereketliliğine dikkatlerimizi çekmekte. Tabii ki Yüce Allah’ın o erimiş bakır madenini Süleyman (a.s)’a sel gibi akıttığı toprağın bağrında saklı tutulan bereket sadece bunlarla sınırlı değil, dahası var. Şöyle ki; iklim etkisiyle kayaların dibinden kopan büyük kaya blokları, irili ufaklı kaya parçaları, taşlar ve çakıllar da belli bir gayeye yönelik yığılaraktan toprağı bereketlendirmekteler. Nitekim bir bakıyorsun kayalar üzerinde ilk beliren bitki örtüsünün likenler (alg ve mantar ortak yaşama mahsulüdür) olduğunu görüyoruz. Sonrasında solan ve kuruyan likenlerin organik artıklarının ise toprağın bereketli bağrında fulva ve humin asitlerini oluşturduklarını görürüz. Derken oluşan bu asidik ortamla birlikte toprak içerisinde parçalanma olayları hızlandırılaraktan toprağın bereketliliğine ilaveten organik madde nakledilmiş olunup adeta yeni bir hayatın fitili ateşlenmiş olur. Bu arada mikroorganizmalar da boş durmayıp toprağı adeta altını üstüne getirerekten lime lime işleyip toprağa hayatiyet kazandırmış olurlar. Zira mikroorganizmalar yardımıyla toprak içerisinde ki organik artıklar önce mekanik değişime ardından kimyevi değişmelere uğrayıp böylece organik ürün olarak toprakta humus oluşumu gerçekleşmiş olur. Hatta hayvanlarda boş durmayıp onlar da toprakta bitki ve diğer artıkların parçalanmasında ilk vazife üstlenmiş olurlar. Nasıl mı? Mesela hayvanlar arasında memelileri, sürüngenler hariç tutarsak ilk öncelikli olarak örümcek kurtları, rotator, yuvarlak, halkalı, eklemli kurtları, solucan, kırkayak, karınca ve terliksi gibi hayvanların toprakla olan haşir neşirlik işlevlerinin daha da önemi ortaya çıkar. Hele ki solucanların toprakla olan bağı çok daha da dikkat çekecek boyutlardadır. Ki, normal şartlara haiz bir toprakta 1 mm2 de 300-400 kadar solucanın yaşadığını düşündüğümüzde bunların total ağırlığının 70-80 gr kadar olduğu görülür. Bu demektir ki 1 kilometre karelik bir alanda yaşayan solucanların ağırlığı, nüfusça en yoğun memleketlerin kilometre kare başına yaşayan insanların ağırlığından daha fazla olduğu görülecektir. Dolayısıyla solucanlar bitki artıkları ile birlikte aldıkları mineral ve kil tanelerini karıştırarak dışkıları toprak yüzeyine bırakacağından bu sayede her yıl 1cm kalınlığında bir toprak tabakası alt üst edilmiş olunur. Dahası solucanların toprak altı sayesinde toprak havalandırılmış olup, özellikle bakterilerin üremesine elverişli bir ortam doğmuş olur. Zaten toprağa karışan dışkıların hemen yarısından fazlası bakteriler oluşturmaktadır. Nitekim 1 gr toprakta 2–6 milyon toprak bakterinin varlığı tespit edilmiştir. Dahası toprak analizi yapan kimi bilim adamlarına göre aşağıda tablo halinde verilen 1 gramlık iyi bir kültür toprağında mikro canlıların sayıca belirlenen varlıkları şu şekilde tespit edilmiştir:

Bakteri sporu Canlı bakteri Actınmycetes Mantar Alg Protozoa
2 milyon 5 milyon 1 milyon 50.000 5000 50.000

Malumunuz ilkbahar mevsiminin başlamasıyla birlikte bakteri miktarı uygun sıcaklık ve nem sebebiyle en yüksek seviyeye ulaşabilirken yaz mevsiminde ise kuraklığın nüksetmesiyle birlikte bu miktar düşebiliyor. Toprak bakterilerinin en önemli fonksiyonları şundan apaçık besbellidir ki bir yandan hayati fonksiyona haiz karbon bileşiklerin ayrıştırılma işlemlerini gerçekleştirirken diğer yandan da azot bileşikleri ve minerallerinin değiştirilme işlemlerini gerçekleştirir olmalarıdır.
Velhasıl-ı kelam, toprak analarımızla daha çok söylenecek kelam var ama toprağın bağrı o kadar çok geniş bir âlem olduğu için onu anlatmaya ne kalemin gücü yeter ne de onu anlatmaya güç yetirecek bir dil vardır. Bu yüzden karınca kaderince bu kadarlık anlatmak kâfidir dersek yeridir.
Vesselam.
https://www.enpolitik.com/yazar/seli...34-kose-yazisi