MODERNLEŞME süreci sosyolojik planda şehirleşmeyle, tarım toplumundan sanayi ve hizmet toplumuna geçişle, eğitimin, üretimin, ulaştırma ve pazarlama faaliyetlerinin yaygınlaşmasıyla ve nihayet bireyleşmeyle ortaya çıkar.
Bu süreçte din de yükseliyor.
Avrupa 19. yüzyılın başından 20. yüzyılın ilk çeyreğine kadar bu süreci yaşadı.
Metodolojik olarak sorun, bu süreçte yükselen dinin niteliğinin ne olduğudur.
"Ortaçağ dini" mi yükseliyor, yoksa dinin modern hayatla uzlaşan yeni bir algılanması mı?
Toplumsal değişim ve sarsıntı sürecinde insanlar köklerine, değerlerine sarılıyor, dayanışma ihtiyacı artıyor ve din yükseliyor.
Yükselen ne çeşit bir dindarlıktır?

Yeni dindarlıklar
Avrupa'nın modernleşme sürecinde yükselen din, tek renkli ve monoblok değildir, çeşitlidir, çoğulcudur. İçlerinde fundamentalist akımlar vardır. Bilhassa Fransa'da "laikçi" kanat ile katı "Katolik" kanat arasındaki savaş, ikisini de sertleştirmiştir.
Ama bütün Avrupa'da modernleşmeyi algılayan ve benimseyen dini akımlar da vardır. "Liberal Katolikler" yahut "Sosyal Hıristiyanlar" veya "Hıristiyan sosyalizmi" gibi hareketlerin "Ortaçağ dini" ile hiçbir ilgisi yoktur.
En önemlisi, modern bilimle uzlaşma çabasıdır. Dünkü yazımda bahsettiğim Kardinal Wiseman'ın 1847'de Londra'da yayımlanan ve hızla yayılan "Bilim ve Vahiy İrtibatına Dair Oniki Konferansı", yüzlercesinden sadece bir örnektir. (Twelve Lectures on the Connection between Science and Revealed Religion)
Dinin tarih içinde kurumlaşmış, sabitleşmiş formlarının yerine giderek çeşitlenen bir inanç yelpazesi oluşmaktadır.
Steve Bruce, bu "dini hayattaki çoğulculaşma"yı modernleşmeye bağlıyor: Artık dindarlar da iş, toplum ve eğitim hayatında, genel "farklılaşma, sosyalleşme ve rasyonelleşme" süreci içinde yer almaktadır.
Alan Aldridge, bu süreçte, değişen hayattan kopmamak için Katolik Kilisesi'nin "katı dogmalar"ını nasıl yeniden yorumlayıp daha hoşgörülü ve yumuşak hale getirdiğini anlatır.

Orta sınıf değerleri?
Hugh McLeod'a göre, modernleşme sürecinde yükselen dindarlığın eski Ortaçağ dindarlığından en önemli farkı, "orta sınıf değerlerinin benimsenmesi"dir; bu, "dini itikadın karakterindeki değişme"nin en önemli göstergesidir.
Bunun anlamı, bireyleşmenin, demokrasi ve özgürlüğün benimsenmesidir.
Katolik geleneğinde mahsulün verimli olması için azizlere dua edilir, bunun özel yortuları vardır. Ama 19. yüzyılda artık Kilise bile gübre ve fenni ziraatı tavsiye ediyor! McLeod'un verdiği bu örnek, dinin yükselişiyle birlikte "sekülerleşme" sürecinin de nasıl hızla geliştiğini gösterir.
Bugün Avrupa son derece sekülerleşmiş bir toplumdur.
Sosyologlar "dindar Amerika"nın (ve de İskoçya ile Polonya'nın) "Sekülerleşmenin Genel Teorisi"ne uymadığını, dindarlığın 'modernleşmiş' aşamada da devam ettiğini belirtiyorlar. Amerika'da bilim ve özgürlüğün geniş bir uygulamaya sahip olduğunu söylemeye gerek bile yok.
Protestanlığı kuran Luther ise çok mutaassıp, dar kafalı bir ruhbandı.
Soru şudur: Bizde yükselen din böyle modernleşmeyle barışık bir dindarlık mıdır? Yoksa, Atatürk'ün deyimiyle, "şeyhlerin, seyyitlerin, çelebilerin, babaların, emirlerin arkasından sürüklenen ve falcılara, büyücülere, üfürükçülere, muskacılara hayatını emanet eden" bir dindarlık mıdır?

TAHA AKYOL